Điện Biên TV - Những năm gần đây được sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, bản làng người Hà Nhì ở 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé có không ít đổi thay. Thông thương thuận lợi, đời sống được cải thiện, nhu cầu mở mang tri thức văn hóa của đồng bào cũng được đáp ứng bằng nhiều cách khác nhau. Xu thế phát triển, hội nhập về kinh tế, văn hóa đã và sẽ có những tác động không nhỏ đến việc gìn giữ, trao truyền văn hóa truyền thống của cộng đồng người Hà Nhì huyện Mường Nhé. Ngay từ bây giờ địa phương cũng như cộng đồng dân tộc Hà Nhì cần quan tâm gìn giữ, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống trước sự du nhập của các yếu tố ngoại lai.  

Sống trên vùng rừng núi rộng lớn, giao thông cách trở, ít có sự giao lưu với các dân tộc khác, nhiều thập niên qua, cộng đồng dân tộc Hà Nhì sinh sống ở 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé vẫn được biết đến với bản sắc văn hóa độc đáo, riêng biệt. Đó là phong tục, lối sống, là các lễ tết, hội hè, là văn hóa ẩm thực, là vẻ đẹp của trang phục truyền thống và kho tàng văn nghệ dân gian mang phong cách rất riêng.

Đến với những bản làng người Hà Nhì ở các xã biên giới huyện Mường Nhé, chúng ta được thấy ở đây một không gian sống rất mộc mạc, giản dị, nhưng đời sống tinh thần của con người lại vô cùng phong phú. Người Hà Nhì sống quần tụ bên nhau dưới bóng rừng đại ngàn, nhà cửa chỉ cần vừa đủ ở. Thay vì chinh phục thì họ tìm cách sống hài hòa với tự nhiên. Nơi đây có những người phụ nữ biết làm đẹp cho mình theo cách riêng. Mỗi khi  hòa mình vào ngày hội, những điệu dân ca, dân vũ vừa sôi nổi, vừa trữ tình của họ, khiến người Hà Nhì đi đâu cũng nhớ về, người nơi xa đến một lần rồi nhớ mãi.

Cũng như nhiều dân tộc Á Đông, người Hà Nhì có tín ngưỡng “vạn vật hữu linh”. Ngoài phong tục thờ cúng tổ tiên, cộng đồng người Hà Nhì ở huyện Mường Nhé còn thờ các thần tự nhiên. Cho rằng mọi thứ trên trời, dưới đất đều có linh hồn, cây cối trong rừng cũng có thần rừng cai quản, nên hàng năm đồng bào Hà Nhì thường tổ chức cúng bản, trong đó có các nghi lễ cúng thần núi, thần lửa, thần đất và thần rừng.

Ở các vùng rừng núi quanh khu vực người Hà Nhì làm ruộng, nương và sinh sống đều có các khu rừng thiêng, các đồi thiêng được Nhân dân thờ cúng hàng năm. Miếu thờ ở các rừng thiêng, đồi thiêng được Nhân dân làm rất đơn giản, bằng cách xếp các hòn đá cổ có sẵn trong tự nhiên thành ban thờ và hàng năm tới đó thờ cúng.

Miếu thiêng ở bản Tá Miếu xã Sín Thầu có ban thờ đá rêu phong cổ kính, gồm một hòn đá nguyên khối xếp ở chính giữa, một nửa chôn dưới đất, một nửa nhô trên mặt đất. Quanh hòn đá này là những hòn đá nhỏ hơn xếp dưới thấp. Nơi đây không chỉ người Hà Nhì ở Sín Thầu, mà người Hà Nhì sống hai bên biên giới nước bạn cũng thường xuyên đến đây cúng lễ.

Người Hà Nhì thực hiện nghi lễ cúng thần rừng.

Người Hà Nhì sống trên vùng biên giới, xưa kia thường xuyên xảy ra xung đột, cướp bóc. Để tránh giặc giã, họ làm những ngôi nhà trình tường, vách nhà được dựng bằng đất nện, tuy nhiên theo thời gian những ngôi nhà trình tường không còn được ưa chuộng.

Người Hà Nhì ở huyện Mường Nhé hiện nay thường dựng nhà khung gỗ, tường đất có cốt là phên tre nứa. Không gian nhà ở của họ thường được thiết kế theo hình chữ L, hoặc hình chữ nhật nhưng được chia làm 2 phần, phía bên phải của nhà ở là bếp, phía ngoài có kho củi, bể nước, cối giã gạo.

Sống đời sống bán tự cấp, tự túc, mỗi gia đình người Hà Nhì đều có vườn rau, có chuồng nuôi gia súc, gia cầm phía trước nhà. Ngày nay khi đời sống đồng bào Hà Nhì dần được nâng lên, những ngôi nhà vách đất lại đang dần được thay thế bằng nhà gỗ. Có gia đình còn học làm nhà sàn. 

Tháng 12 vừa qua lần đầu tiên Tết Hà Nhì của 4 xã biên giới huyện Mường Nhé được tổ chức chung như một lễ hội, tại bản Tá Miếu, xã Sín Thầu. Tại đây nhiều nét văn hóa truyền thống của người Hà Nhì được giới thiệu, quảng bá. Mô hình nhà ở của người dân tộc Hà Nhì được giới thiệu trong lễ hội là những ngôi nhà khung cốt bằng tre nứa, với không gian sinh hoạt truyền thống đặc trưng do chính đồng bào tự tay dựng lên. Trong không gian này, trang phục truyền thống của người Hà Nhì, các dụng cụ dùng trong sản xuất nông nghiệp và trong sinh hoạt hàng ngày của đồng bào cũng được trưng bày, giới thiệu.

Những người phụ nữ Hà Nhì làm món bánh trôi để dâng cúng tổ tiên trong ngày Tết Khù Sự Chà.

Sống trên miền đất thiên nhiên khắc nghiệt, người Hà Nhì luôn chủ động tìm cách hài hòa với thiên nhiên, họ vừa chăn nuôi, trồng trọt phục vụ đời sống, vừa tranh thủ săn bắt, hái lượm để bổ sung cho bữa ăn. Văn hóa ẩm thực của người Hà Nhì tuy không phong phú như ở các vùng thuận lợi, nhưng cũng có nhiều nét độc đáo. Vào ngày Tết, các gia đình người Hà Nhì thường làm mâm cỗ cúng tổ tiên và mời anh em, họ hàng đến chung vui. Trong mâm cỗ có đủ các thực phẩm do đồng bào tự nuôi trồng như: Bánh trôi, bánh dày, thịt lợn, thịt gà, cá, rau xanh.

Món ăn phổ biến đồng bào Hà Nhì thường chế biến trong mâm cỗ Tết mời khách là món luộc, món rang, xào, món nướng và nộm chua. Những món ăn độc đáo chúng ta chỉ có thể được thưởng thức khi đến với Tết bản Hà Nhì là món cháo rau cải, món dưa cải chua xào thịt và món nước chấm chua cay, làm từ vỏ cây me rừng giã nhỏ trộn với các loại gia vị địa phương. Sống trên vùng núi cao, có một mùa khô lạnh khắc nghiệt, người Hà Nhì rất quý  rau xanh, nhất là các loại rau cải. Họ không chỉ dùng rau cải tươi để nấu ăn, mà còn dùng cả rau cải phơi khô để dành cho những ngày hanh khô khắc nghiệt, thiếu rau xanh.

Ngày Tết hoặc ngày lễ hội của người Hà Nhì, không thể thiếu các hoạt động văn hóa, văn nghệ sôi nổi. Vào những ngày này, chị em phụ nữ Hà Nhì bỗng trở nên vui vẻ, hoạt bát khác thường. Họ không chỉ biểu diễn những điệu múa đặc trưng một cách đầy cảm xúc trên sân khấu, mà còn cùng nhau ca hát rất vui vẻ trong mâm rượu. Những bài dân ca sôi nổi, trữ tình các cô gái Hà Nhì cất lên khiến cho mọi vất vả, cực nhọc của cuộc sống hàng ngày  bay biến, chỉ còn lại tình cảm ấm áp người với người dành cho nhau.

Những nếp nhà trình tường mang đặc trưng của người Hà Nhì đã bị dần thay thế bởi những ngôi nhà gỗ.

Bản làng Hà Nhì hôm nay đang đổi thay từng ngày, Tết Hà Nhì hàng năm vì vậy cũng đông vui, nhộn nhịp hơn. Tuy nhiên, cũng như bao miền quê đang chịu ảnh hưởng bởi những làn sóng văn hóa ngoại lai, hiện nay nhiều thanh niên người Hà Nhì thế hệ mới đi xa về gần, họ mang theo lối sống khác về thôn bản. Không ít người trẻ quên đi điệu xòe Hà Nhì mạnh mẽ rạo rực, không ít cô gái Hà Nhì thích mặc trang phục tây âu hơn trang phục truyền thống.

Những nếp nhà có kiểu cách tùy thích rồi đây cũng sẽ mọc lên trên các bản Hà Nhì, khiến không gian văn hóa truyền thống nơi này bị phá vỡ. Hiện nay những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo của các dân tộc, đang được coi là tiềm năng phát triển kinh tế.

Ngay từ bây giờ cộng đồng người Hà Nhì huyện Mường Nhé cần tự ý thức gìn giữ những giá trị văn hóa được hun đúc qua nhiều thế hệ. Chính quyền địa phương cũng cần chú trọng gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống độc đáo của người Hà Nhì trên miền đất biên viễn đầy cuốn hút này.
                                                                                                                                                                                 

Minh Giang – Duy Hưng/DIENBIENTV.VN