Điện Biên TV - Xạ Phang là một trong 19 dân tộc sinh sống trên địa bàn tỉnh Điện Biên. Với số lượng không nhiều, họ sống tập trung thành bản theo dòng họ, đông nhất là ở huyện Mường Chà và Tủa Chùa. Người Xạ Phang sinh sống bằng nhiều nghề nghiệp khác nhau: nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp… Các ngày lễ tết là dịp tổ chức biểu diễn múa sư tử, múa quyền thuật, chơi đu, vật, đánh cờ...

Người dân Xạ Phang mổ lợn để đón Tết từ khoảng tháng 10 dương lịch, rồi treo trên gác bếp dùng chế biến ăn dần cho đến Tết.

Chúng tôi đến bản Thèn Pả, xã Sa Lông, huyện Mường Chà khi những bông cải đang nở vàng rực rỡ trong lớp sương mờ đục. Thèn Pả nằm ở thung lũng khá rộng, dựa lưng vào núi đá vôi, phía trước là cánh đồng khá bằng phẳng. Đây là nơi định cư của khoảng 60 hộ dân người dân tộc Xạ Phang - một nhóm nhỏ của dân tộc Hoa ở Việt Nam. Vào đầu thập niên 60 của thế kỷ trước, đồng bào Xạ Phang đã về định cư quanh chân núi đá vôi cằn cỗi. Song người Xạ Phang đã không chịu khuất phục tự nhiên khắc nghiệt, họ học cách trồng ngô lai, lúa nương chất lượng cao; rồi nuôi ngựa, trâu, bò, gia cầm để mang ra phố huyện bán lấy tiền cho con ăn học. Dù là bản xa xôi nhất của xã Sa Lông nhưng Thèn Pả đã có nhiều người con ưu tú học ở các trường chuyên nghiệp và 100% trẻ em trong độ tuổi từ 6 – 14 đang theo học các cấp tại xã, huyện và trên tỉnh.  

Chúng tôi tìm đến nhà già làng Sần Chính Sành, ông năm đã hơn 90 tuổi. Ông kể: Người Xạ Phang về đây định cư đến thế hệ ông đã là đời thứ 5, thứ 6 rồi. Trước kia cuộc sống khó khăn lắm, chủ yếu làm nương rẫy thôi. Nay dân bản đã khai hoang làm ruộng lúa nước, áp dụng khoa học kỹ thuật vào trồng trọt, chăn nuôi nên đời sống ngày càng được nâng cao. Nay bản có điện, có nước, có trường học mới nên ăn Tết cũng vui hơn trước. Người Xạ Phang ăn Tết nguyên đán cũng như nhiều dân tộc khác. Vào chiều ngày 30 Tết, các gia đình sẽ mổ con gà để cúng gia tiên, trong mâm cúng không thể thiếu bánh trôi, bánh chay; có lẽ do người Xạ Phang có nguồn gốc từ người Hoa di cư từ Trung Quốc sang định cư và sinh sống ở Việt Nam từ rất lâu, nên trong mâm cúng ngày Tết không thể thiếu các loại hoa quả như cam, quýt, bưởi cùng các loại hoa quả khác tượng trưng cho ngũ hành: Kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Để chuẩn bị đón Tết các gia đình quét dọn nhà cửa cẩn thận, lương thực phải chuẩn bị đầy đủ cho mấy ngày Tết, tùy theo điều kiện, mỗi gia đình sẽ cố gắng nuôi một con lợn để cuối năm mổ đón Tết. Việc mổ lợn để đón Tết thường diễn ra vào khoảng tháng 10 dương lịch, do người Xạ Phang thường làm thịt hun khói để ăn dần, đây cũng là một cách bảo quản thực phẩm rất tốt. Con lợn được mổ ra, làm sạch, nội tạng của nó sẽ được chế biến làm thức ăn để mời anh em trong gia đình, bạn bè cùng ăn, còn các mảng sườn được sẻ làm tảng lớn, phần đầu lợn được để nguyên và 4 đùi lợn đều được treo trên gác bếp để dùng chế biến ăn dần cho đến Tết. Riêng đầu lợn và 2 đùi chân lợn gồm 1 chân trước, 1 chân sau để dành đến ngày 30 Tết cúng tổ tiên.

Trước ngày 30 Tết trong các gia đình thường treo, dán các câu đối, bức hoành phi trong nhà ngoài ngõ như: Xuất nhập bình an, tân xuân đại các, nhất bổn vạn lợi… Tết của người Xạ Phang diễn ra thật nhẹ nhàng đầm ấm, nhộn nhịp, ở đó những nét đẹp truyền thống được biểu đạt qua tấm lòng hiếu thuận của con cháu với tổ tiên, ông bà và những giá trị văn hóa tiêu biểu của dân tộc được nuôi dưỡng, khơi dậy từ những con người bình dị nơi miền sơn cước.  

Ông Si A Vần, Trưởng bản Thèn Pả, xã Sa Lông, huyện Mường Chà cho biết: "Theo truyền thống ngày Tết của dân tộc tôi là 30 Tết thì mổ 1 con gà và 1 đùi lợn cúng tổ tiên; mùng 1 đi thăm mộ các cụ; mùng 2 thăm bên ngoại; từ ngày mùng 3 là tổ chức các trò chơi, giao lưu văn nghệ."

Dạo một vòng quanh bản, có thể dễ dàng nhân thấy, kiến trúc các ngôi nhà của người Xạ Phang đều giống nhau. Hầu hết nhà đều được làm bằng gỗ, mái bằng đá. Nhà có 3 cửa: 1 cửa giữa dành cho đàn ông, 2 cửa bên dành cho phụ nữ. Bên trong có phân chia các gian buồng rõ rệt; thường là 4 gian: gian khách và cũng nơi thờ cúng tổ tiên nằm chính giữa nhà, gian ngủ ở 2 bên bàn thờ, gian bên trái thường là bếp.

Đôi giày thêu thủ công của phụ nữ Xạ Phang ở Thèn Pả

Tuy nhiên, điều làm chúng tôi ấn tượng nhất đó là những đôi giày của phụ nữ ở Thèn Pả. Được biết, những đôi giày này đều do bàn tay khéo léo của người phụ nữ nơi đây làm ra, chúng tôi không khỏi bất ngờ bởi sự tinh xảo cũng như nét độc đáo của nó. Ngay ở độ tuổi 10 - 12, các em gái người Xạ Phang đã được các bà, các mẹ hướng dẫn việc may vá, thêu thùa, làm các đồ dùng sinh hoạt và trang phục cá nhân. Những khi rảnh rỗi, dưới hiên nhà, không khó để bắt gặp hình ảnh người phụ nữ Xạ Phang cần mẫn với từng đường kim mũi chỉ để tạo ra những đôi giày khâu với những đường nét, họa tiết đặc trưng, độc đáo. Vốn được coi như thước đo đánh giá sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ dân tộc Xạ Phang. Tự tay thực hiện đầy đủ các công đoạn khác nhau từ việc lên hình giày, làm đế, khâu đế cho đến trang trí hoa văn, màu sắc… mỗi đôi giày thường được những người phụ nữ Xạ Phang hoàn thiện trong khoảng thời gian từ 10 - 15 ngày. Theo những bà cụ cao niên có nhiều kinh nghiệm thêu, khâu giày cho biết: Để làm được một đôi giày hoa thêu truyền thống tốt, việc làm đế và khâu đế giày luôn là công đoạn chiếm nhiều thời gian nhất vì nó quyết định sự bền chắc của sản phẩm. Độc đáo nhất là vật liệu được dùng để nhồi trong đế giày. Đó là lá tre rừng đã thái nhỏ, luộc qua nước sôi, giã đều và phơi khô. Mặt dưới của đế giày được làm bằng vải lanh trắng, khâu cẩn thận và kéo chỉ thật chặt. Phần thân giày cũng được làm từ loại vải bền, chắc và được phủ một lớp keo dán được chế ra từ một loại cây cỏ. Do đó, giày hoa thêu truyền thống của dân tộc Xạ Phang rất bền và chắc. Trung bình trong điều kiện khô ráo và ít gặp nước thì một đôi giày hoa thêu có thể sự dụng liên tục không dưới 3 tháng. Có rất nhiều mẫu giày, nhưng dù là mẫu giày nào thì giày hoa thêu thủ công truyền thống của phụ nữ Xạ Phang đều được trang trí bằng những họa tiết hoa văn độc đáo, gắn với đời sống văn hóa truyền thống dân tộc. Trong đó, điểm chung nhất là hoa văn được thêu lên thân giày chủ yếu là những họa tiết mềm mại, đường cong, đường vành khăn, đường lượn sóng, cánh hoa… Hầu hết giày hoa thêu thủ công đều được trang trí hình bông hoa mẫu đơn nhiều cánh. Các loại chỉ  màu dùng để thêu giày là những loại chỉ tự nhiên với khá nhiều màu sắc tùy thuộc vào sở thích và óc thẩm mỹ của từng người với những màu chủ yếu là đỏ, hồng, xanh, vàng... Không chỉ đơn thuần là vật dụng bảo vệ chân, phương tiện giúp con người di chuyển, với những nét độc đáo, đặc trưng, mỗi đôi giày thêu thủ công thực sự đã trở thành một tác phẩm nghệ thuật tinh xảo được tạo lên từ chính đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ Xạ Phang.

Thèn Pả dựa lưng vào núi nên đứng từ trong bản có thể thu vào tầm mắt toàn bộ thung lũng. Trong cái se lạnh của mùa xuân, những người con dân tộc Xạ Phang vẫn đang cần mẫn trên những vạt nương chen núi đá vôi. Ở nơi đó, họ đang chuẩn bị đất để gieo những mầm xanh của ngô, của đậu, của đỗ. Người Xạ Phang cũng vậy, họ đang hăng hái vươn mình lên phía trước để xây dựng một cuộc sống ấm no, hạnh phúc./.

Lường Hương – Ngọc Bích