Điện Biên TV - Xòe Thái là một trong 12 loại hình văn hóa đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia, được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch lựa chọn tỉnh Điện Biên lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể.

Xòe có từ bao giờ, đến nay chưa ai có thể trả lời chính xác được. Chỉ biết rằng, từ khi được sinh ra, người Thái được lớn lên cùng với điệu xòe. Dân tộc Thái ở vùng Tây Bắc nói chung và người Thái ở Điện Biên nói riêng, có một kho tàng văn hóa vật thể và phi vật thể đồ sộ trong đó có múa Xòe - di sản văn hóa phi vật thể. Xòe giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc Thái. Múa xòe không những đẹp về nghệ thuật mà còn mang tính nhân văn tốt đẹp thể hiện tính cộng đồng cao, các đôi trai, gái trao đổi tâm tình không bằng lời nói mà bằng ánh mắt, nụ cười, nắm tay siết chặt múa theo đôi; không kể già, trẻ, trai, gái khi tiếng trống, tiếng chiêng  nổi lên là tất cả cùng nắm tay nhau vui múa xòe. Xòe Thái được chia ra làm hai loại đó là xòe vòng và xòe biểu diễn.

Các cô gái Thái trong điệu múa xòe

Xòe vòng (Xé khắm khen) là một hình thức múa vòng của người Thái. Xòe vòng được bểu diễn trong ngày Tết Nguyên đán và mừng nhà mới. Ngày Tết, dân xòe rất đông vui, bất kể ban ngày hay ban đêm. Nếu xòe ban đêm giữa bãi có đốt lửa, dân bản nắm tay nhau thành vòng tròn múa quanh đống lửa. Nếu đông người thì múa thành hai vòng tròn, vòng trong nhỏ, vòng ngoài lớn, hai vòng xoay ngược chiều nhau, khi cao hứng thì reo hò xiết chặt vòng xòe trong tiếng trống rộn ràng. Tiếng trống múa xòe được đánh suốt trong 5 ngày tết theo quan niệm của dân tộc Thái, có như vậy thì thần thánh mới phù hộ dân bản làm ăn phát đạt trong năm mới. Một trong những yếu tố tạo nên đặc điểm của xòe còn là âm nhạc. Theo lời kể của nghệ nhân Điêu Thị Nụn (89 tuổi), thị trấn Mường Chà, tỉnh Điện Biên: ngày trước, xòe vòng được mở đầu bằng hát, một người cất tiếng hát, sau đó mọi người mới bắt vào múa chung theo nhịp trống. Nhạc cụ phục vụ cho xòe là trống lớn, ngày nay có thêm tính tẩu và chũm chọe, tạo ra không khí vui nhộn lôi cuốn mọi người vào xòe. Động tác xòe vòng gồm có 3 kiểu: “xé khen vung” nghĩa là xòe tay cao, “xé khen tàn” nghĩa là xòe tay thấp, “xé hạng eo” xòe tay ở ngang thắt lưng. Mỗi động tác lại phù hợp với một lứa tuổi, với từng không khí cũng như tiết tấu âm nhạc. Xòe tay thấp là động tác xòe có thể nói là đơn giản nhất, ai ai cùng có thể tham gia từ trẻ em đến thanh niên hay người già, động tác thường được bà con dân tộc Thái múa ngay khi có tiếng trống, tiếng chiêng đầu tiên cất lên. Khi tiếng trống đã dồn dập hơn, rượu đã ngà ngà say, họ chuyển sang xòe tay cao hay còn gọi là xòe chọi gà. Họ nắm tay nhau đưa lên ngang đầu rồi lại đưa xuống thấp, một chân bước, một chân ký, động tác mạnh mẽ, dứt khoát, vui vẻ. Khi đã thấm mệt, họ nhường vòng xòe cho người cao tuổi, các cụ già chỉ múa những động tác nhẹ nhàng đó chính là xòe hai tay ngang eo.

Vòng xòe đoàn kết

Xòe biểu diễn là loại múa do gái xòe ngày trước biểu diễn (trước những năm 1954), múa xòe học từ một số điệu múa lễ thức của Kin pang then những điệu Chầu pô, nả lăng, nhụm hơ, quát bó héo… những động tác múa đó đều lấy từ động tác sinh hoạt, lao động được cách điệu hóa nghệ thuật. Về sau này, các nghệ nhân trong quá trình sáng tác và dàn dựng đã sử dụng những đồ dùng sinh hoạt hàng ngày, những công cụ lao động làm đạo cụ như nón, khăn, ống nứa… do đó có múa nón, múa khăn với những động tác đơn giản, di chuyển đội hình không nhiều. Theo thời gian, xòe biểu diễn đã dần được chuyên nghiệp hóa nhưng phổ biến vẫn là bước đi lướt nhanh, nhẹ êm, lượn vòng, là động tác vung tay, vung khăn, quả nhạc, quạt, nón trong phạm vi hẹp quanh người. Nhún nẩy là một nét nổi bật, quán xuyến trong toàn bộ nghệ thuật xòe. Có thể nói rằng, toàn bộ xòe Thái là hoạt động liên tục và nhuần nhuyễn của những đường nét nhỏ, tế nhị, tinh tế.

Nhạc cụ sử dụng trong xòe Thái chủ yếu là tính tẩu, quả nhạc, trống, chiêng…vv. Ngày nay, cùng với sự phát triển của nghệ thuật, xòe Thái đã tiếp thu và hòa mình cùng với bản nhạc hiện đại nhưng vẫn mang đậm bản sắc dân tộc.

Xòe giờ đây đã phổ biến rộng rãi và trở thành sản phẩm du lịch của vùng Tây Bắc, được khách du lịch cả trong nước và khách nước ngoài yêu thích. Với giá trị nghệ thuật và nhân văn, xòe Thái chính là tiềm năng dồi dào cho nghệ thuật múa dân gian khai thác và phát triển, được biên soạn và đưa vào giảng dạy tại các trường múa chuyên nghiệp. Môi trường văn hoá đó đã tạo ra mảnh đất màu mỡ để nghệ thuật múa dân gian Thái từ chỗ không chuyên trở thành chuyên nghiệp, được đào tạo bài bản theo một hệ thống chuyên sâu khoa học. Để tránh nguy cơ mai một, xòe Thái cần được bảo tồn và phát huy giá trị, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Thu Thủy