Điện Biên TV - Thời điểm cuối tháng 7 âm lịch là khoảng thời gian khắp núi rừng vùng Trung du miền núi phía Bắc nói chung và Tây Bắc nói riêng lại bước vào vụ trám. Loại quả này tuy bình dị, dân dã nhưng được xem là thứ nguyên liệu không thể thiếu để chế biến nhiều món ăn ngon, đậm đà, hấp dẫn như: xôi trám, hay trám kho thịt. Song có lẽ đặc biệt hơn cả là các món ăn được chế biến kết hợp giữa quả trám với các loại cá.

Mùa thu về, bên cạnh những sản vật đặc trưng của núi rừng Tây Bắc thì, ở các khu chợ cũng bắt đầu bày bán những quả trám căng tròn màu vàng nhạt. Trám là loại thân gỗ, những cây lâu năm có thể đạt chiều cao lên tới hơn 20m, cây to tán xòe rộng. Trám có hai loại là trám đen và trám trắng, tuy mỗi loại trám lại có một dư vị riêng và để lại ấn tượng đặc biệt sau khi ăn, nhưng trám đen thường không thể chế biến thành nhiều món như trám trắng. Trám thường ra hoa vào tháng 2, mùa thu hoạch trám bắt đầu từ tháng 7 âm lịch, kéo dài đến khoảng tháng 9 âm lịch, sau đó quả sẽ tự chín và rụng dần.

Thời điểm cuối tháng 7 âm lịch là khoảng thời gian khắp núi rừng vùng Trung du miền núi phía Bắc nói chung và Tây Bắc nói riêng lại bước vào vụ trám

 
Có thể nói trong văn hóa ẩm thực của người Thái, cá vừa là nguồn thực phẩm dồi dào, đồng thời cũng là thực phẩm được sử dụng thường xuyên của họ. Hơn thế, khi cá kết hợp với trám trắng có vị chua sẽ làm át đi mùi tanh của cá, khiến món ăn đưa cơm và lạ miệng hơn cả. Đối với hai nguyên liệu chính là cá và quả trám trắng, người Thái Điện Biên sẽ có một loạt các món như: cá kho trám; canh cá nấu trám; lòng cá nấu trám kèm thêm một chút mẻ; hay món trám muối để dùng dần. Giữa tiết trời giao mùa chuyển hè sang thu, thì mỗi món ăn với trám lại thích hợp ở một thời điểm nóng - lạnh khác nhau.
 
Đối với món trám kho cá, có lẽ đây là món ngon được mong chờ nhất trong mùa trám khi tiết trời se lạnh. Kinh nghiệm khi chọn trám là, nên chọn quả thon dài hai đầu, sờ còn thấy cứng căng tròn và vàng nhạt không bị nhăn nheo hay bị rộp. Khi mua về cần rải trám ra rổ, rá cho thoáng, để ở chỗ mát, tránh bị hấp hơi sẽ làm trám bị mềm, tróc vỏ là xem như quả trám đã hỏng.

Sau khi đã lựa được những quả trám ngon nhất thì đem rửa sạch, rồi đập dập, để khi nấu lớp nhân nằm dọc hạt trám sẽ dễ dàng ngấm ra thịt cá. Tiếp đó chưng nước hàng cho vàng rộm cánh gián, xếp cá với trám rồi đổ nước xâm xấp, không cần thêm bất kỳ một thứ gia vị nào khác ngoài bột canh, là nồi cá kho đã đưa lên mùi vị riêng biệt hấp dẫn.

Cá kho trám cần để liu riu lửa trong khoảng 1 giờ đồng hồ, đến khi thịt cá săn lại, xương cá và quả trám cũng mềm ra, còn thịt trám chua đã quyện với vị ngọt béo của thịt cá, thì bắc nồi cá khỏi bếp, để nguội, rồi sau đó lại kho tiếp lần 2 mới thật sự hoàn chỉnh một nồi cá kho trám ngon đúng kiểu. Trám đã làm mất đi mùi tanh của cá, còn chất đạm từ cá lại làm mất đi vị chát của trám, đây đúng là một sự kết hợp hoàn hảo của ẩm thực.
 
Nếu món trám kho cá thật hoàn hảo vào những ngày mưa hoặc trời se lạnh, thì những ngày nắng nóng món canh trám nấu cá lại được ưa chuộng hơn cả. Khác với món cá kho trám, với món canh trám sẽ phải được ỏm qua cho bớt vị chua sau đó mới có thể nấu với cá.

Ỏm chính là hình thức và công đoạn sơ chế trám bằng cách pha nước nóng già tay, khoảng 50 - 70 độ C, cho thêm một chút muối rồi thả trám vào, đậy vung và để trên bếp than, sau 20 phút, bóp thấy mềm là trám chín. Hoặc có thể ỏm trám bằng cách cho trám vào từ khi nước còn lạnh đun trên bếp đến khi nước sủi lăn tăn thì tắt bếp, đậy vung để nguyên 20 phút, đến khi trám mềm thì vớt ra.

Ỏm trám rất dễ mà cũng rất khó, nhiều người ỏm thường bị sượng, nguyên nhân có thể là vì nước không đủ nóng, nên khi trám chưa mềm đều mà nước đã bị nguội, nhưng nếu nước nóng quá thì thịt trám sẽ cứng đanh lại không thể mềm lại được nữa.
 
Đối với canh cá kết hợp với các loại nguyên liệu khác, người nấu thường phải rán cá sơ qua nhưng với canh cá nấu trám, thì cá chỉ cần rửa sạch sau đó xếp vào nồi, cho thêm trám đã ỏm vào và đun lên là được. Bởi nếu rán cá thì nồi canh sẽ bị mỡ, không thích hợp ăn với vị trám chua nữa. Phần cá được chọn để nấu canh thường là đầu, hoặc đuôi của các loại cá to như cá trắm, hoặc cá chép là thích hợp hơn cả. Tương tự như món trám nấu canh, món lòng cá nấu trám với mẻ cũng phải qua khâu ỏm trám sau đó mới cho các nguyên liệu vào nấu. Món ăn này sẽ rất ngon và mát nếu ăn kèm với các loại rau sống và rau cải cay vào những buổi trưa ngày nắng nóng.

Món xôi trám

Trám chỉ cho thu hoạch trong khoảng 2 tháng nên khi thời điểm gần hết mùa thu cũng là lúc cần dự trữ trám cho mùa đông bằng cách muối trám. Đây là món ăn có thể giữ được lâu ngày, thậm chí giữ được hàng năm nếu như muối đúng kỹ thuật và bảo quản tốt. Đầu tiên vẫn là phần rửa sạch trám rồi ỏm cho trám chín đều. Nếm thử nếu thấy cùi trám tách khỏi hạt và ăn có độ dẻo, thơm là được. Sau đó để trám nguội rồi cho vào lọ hoặc vại để muối.

Tiếp đó là dùng nước đun sôi để nguội, pha muối hạt vừa mặn đổ ngập quả trám. Sau đó dùng nắp đậy kím sau khoảng 2 tuần, trám lên men chua là lấy trám ra ăn được. Trám muối khi ăn có vị chua nhẹ, giữ được mùi thơm, cùi trám dóc hạt nhưng vẫn có độ dai, giòn. Khi ăn trám muối sẽ có cảm nhận về vị mặn của muối hòa với vị bùi bùi, chua chua và không thiếu vị ngọt nơi đầu lưỡi đậm đà dư vị.
 
Trong Y học quả trám được ghi chép là có vị chua, ngọt bùi, béo, tính ấm có tác dụng sinh tân dịch, giải khát, thanh giọng, giải độc và giải rượu. Về mùa đông, nếu đêm ngủ thấy khô cổ và ho, gây mất giấc thì có thể dùng ngày 20-30 quả trám trắng đập dập nấu nước uống. Có thể thêm gừng, đường hay mật để uống cùng. Đối với bệnh viêm họng cấp hay mãn, viêm amiđan, khô cổ, mất tiếng thì lại dùng trám muối để ngậm hay pha nước uống đều có tác dụng rất hiệu quả.    

Ngày trước cây trám thường mọc dại trong rừng chứ chưa được đem về trồng trong vườn nhà như hiện nay. Vì thế mà “trám bùi để rụng” người dân mới nhặt về mà không ai trèo hái. Song giờ đây, mỗi khi vào mùa, trám lại được thu hoạch để làm thuốc hoặc bày bán trên thị trường với giá dao động từ 20-25 nghìn đồng/1kg. Trám cũng chỉ có vào mùa thu, vì vậy thực khách hãy tận dụng khoảng thời gian này để cùng chế biến những món ăn từ trám để có thể cảm nhận được vị chua chua, béo ngậy cùng hương thơm không lẫn đi đâu được của trám./.

    

Lý Như Quỳnh - Tiến Thế/DIENBIENTV.VN